Малекулярная біялогія - фантастычная навука. Толькі ўявіце: мільёны біямалекул, як дэталі канструктара, складваюцца і ўзаемадзейнічаюць па пэўнай схеме. Як з іх атрымліваецца жывая, складана арганізаваная сістэма са сваімі правіламі і дакладна скаардынаванымі працэсамі - вось у чым пытанне. Адказ на яго навуковы супрацоўнік Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі Кацярына Кобец шукае ўжо больш за 10 гадоў.
Карцінкі з атласа
Цікавасць да біялогіі ў Кацярыны ў школе абудзіла настаўніца па гэтым прадмеце Марына Базар.
- На ўроках задавала нам пытанні-загадкі, правільныя адказы на якія ацэньваліся на 10-ку. Ва ўсіх у класе быў шанц атрымаць вышэйшы бал. Заўсёды вельмі хацелася дайсці да гэтага ўзроўню. Ды і сама прырода, якая стварыла вакол столькі ўсяго надзвычай прыгожага і цікавага, выклікала захапленне, - прыгадвае Кацярына.
Яе бацькі і сястра - хімікі, бабуля - доктар навук. А таму ў доме ўвечары часта абмяркоўвалі не навінкі кіно, а структуры малекул і ўзаемадзеянне злучэнняў. Нядзіўна, што хімія ў школе давалася Каце лёгка, але... моцна не захапляла.
Кожнае лета дзяўчынка праводзіла ў другой бабулі - медыка. З вялікай цікаўнасцю разглядала атласы па анатоміі: карцінкі на старонках здаваліся ёй крыху палохаючымі, але цікавасць да будовы чалавечага цела была мацнейшая за страх. Па меры сталення Каця ўсё больш захаплялася рознымі істотамі і асяроддзем, якое яны насяляюць. Хацела даведацца, як яны з'яўляюцца на свет, жывуць, старэюць і паміраюць. Біялогія дапамагла разабрацца не толькі ў тым, што адбываецца ўнутры арганізмаў, але і як прырода стала такой, якой мы яе ведаем. Нядзіўна, што пасля школы Кацярына Кобец паступіла на біяфак БДУ на кафедру малекулярнай біялогіі. Ва ўніверсітэце на заалагічнай практыцы, як і ўсе аднагрупнікі, сачком сабрала каля 200 насякомых розных відаў і завучыла іх лацінскія назвы.
- Калі так блізка ўзаемадзейнічаеш з гэтым светам, то паступова пранікаеш у яго, пачынаеш любіць, задумваешся пра ўзаемасувязь усяго жывога ў Сусвеце. Малекулярная біялогія - навука, якая вывучае будову і працэсы ў арганізме глыбей, чым, напрыклад, фізіялогія чалавека, таму я выбрала менавіта гэты напрамак, - прызнаецца малады вучоны.
У Інстытуце генетыкі і цыталогіі яна працуе больш за 10 гадоў. Заканчвае работу над дысертацыяй, спадзяецца хутка выйсці на яе абарону.
- Вельмі дапамагае навуковы кіраўнік Павел Міхайлавіч Марозік. Удзячна лёсу за тое, што звёў мяне з такім таленавітым чалавекам. Калі побач людзі, якія падтрымліваюць, - прыходзіць натхненне. Хочацца ўдасканальвацца, увасабляць у жыццё ідэі, планаваць эксперыменты, шукаць новую інфармацыю і дзяліцца ёю, - гаворыць наша гераіня.
"Ціхая эпідэмія" XXI стагоддзя
Кацярына доўга і з захапленнем можа расказваць пра малекулярную генетыку. Напрыклад, пра тое, што гэта навука дазваляе даведацца, які ген падаўлены і таму працэс сінтэзу бялкоў у арганізме мяняецца. А яшчэ шукае адказы на пытанні, як развіваюцца захворванні, у тым ліку анкалогія, дае магчымасць падабраць індывідуальную тэрапію пры хваробах, пазбегнуўшы пабочных эфектаў.
- Несумненна, будучыня за малекулярнай генетыкай. Яна цяпер хутка прагрэсіруе, але ўсё роўна пакуль больш падобна на бездань, у якой тоіцца шмат нязведанага, - тлумачыць Кацярына Кобец.
Асабіста ёй асабліва цікава спадчынная схільнасць чалавека да аднаго з самых распаўсюджаных захворванняў стагоддзя - астэапарозу. Пры гэтым захворванні шкілет становіцца кволым: магчымы пераломы касцей нават пры невялікіх траўмах. Астэапароз называюць "ціхай эпідэміяй" XXI стагоддзя, і цяпер яго выяўляюць у двух з трох беларусаў пасля 50-60 гадоў. Небяспека тоіцца ў тым, што доўгі час хвароба ідзе бессімптомна. Пра яе многія пацыенты даведваюцца толькі пасля пералому.
У жанчын астэапароз часцей за ўсё праяўляецца пасля 45-50 гадоў, у перыяд менапаўзы. Змяняецца гарманальны фон арганізма, зніжаецца хуткасць абмену рэчываў, вымываецца кальцый з касцей. Іх мінеральная шчыльнасць прыкметна зніжаецца, таму яны і становяцца слабымі.
- Беларускія вучоныя выявілі генетычныя маркеры гэтага захворвання і цяпер з вялікай доляй дакладнасці могуць прагназаваць рызыку касцявых пераломаў. Гэта дазваляе больш эфектыўна праводзіць прафілактыку і лячэнне астэапарозу, - гаворыць прафесар, доктар біялагічных навук Ірма Масэ. - Кацярына Кобец з калегамі займаецца вывучэннем генетычных прычын касцявой паталогіі. Спадзяёмся, што рэзультаты дазволяць пашырыць уяўленне аб механізмах развіцця астэапарозу і павысіць эфектыўнасць прафілактыкі касцявых пераломаў. Кацярына ў нас працуе ўжо 10 гадоў і практычна гатова абараняць дысертацыю па гэтай тэме. Рэзультаты яе даследаванняў апублікаваны ў многіх навуковых часопісах, у тым ліку за мяжой. Нядаўна яна выступіла на Расійскім кангрэсе па астэапарозу і заняла першае месца ў конкурсе маладых вучоных.
Выконваючы абавязкі загадчыка лабараторыі генетыкі чалавека Максім Амельяновіч дапаўняе калегу:
- Кацярына актыўна ўдзельнічала як мінімум у пяці праектах - айчынных і міжнародных. Як малады вучоны імкнецца да пастаяннага развіцця, таму паралельна з работай у лабараторыі генетыкі чалавека і ў Рэспубліканскім цэнтры геномных біятэхналогій прайшла курсы секвеніравання новага пакалення (NGS).
Як будзем лячыць?
У лячэнні астэапарозу няма ўніверсальнага метаду. Тут неабходны індывідуальны падыход да кожнага пацыента.
- Часам астэапароз праяўляецца як ускладненне спадарожных захворванняў. У аднаго прычынай зніжэння шчыльнасці касцявой тканкі становіцца парушэнне работы шчытападобнай залозы, у другога - недахоп вітаміна Д, у трэцяга - дыябет, у чацвёртага - работа на шкоднай вытворчасці і гэтак далей. Няправільнае харчаванне, неактыўны лад жыцця таксама прыводзяць да ўзнікнення хваробы, - тлумачыць Кацярына Кобец. - Пасля 45 гадоў неабходна кантраляваць узровень мінеральнай шчыльнасці касцей. Метады абследавання розныя - рэнтгенаўская дэнсітаметрыя, УГД-дыягностыка, біяхімічныя аналізы. Каб зменшыць рызыку захворвання, рэкамендую ў любым узросце займацца фізкультурай. Прычым не толькі хадзьбой, але і сілавой трэніроўкай хаця б некалькі разоў на тыдзень. Ёсць трэнажоры і практыкаванні без восевай нагрузкі на шкілет, якія пад наглядам вопытнага трэнера можна прымяняць у перыяд аднаўлення пасля траўмы. Вучоныя заўважылі, што за кошт такіх нагрузак паляпшаецца кровазварот, змяншаецца боль, мышачны гарсэт пачынае мацней утрымліваць пазваночнік, косці становяцца мацнейшымі.
З апошніх нашых навуковых даследаванняў: прааналізаваўшы даныя секвеніравання NGS, выявілі цікавыя заканамернасці, звязаныя з генам шчолачнай фасфатазы. Аказалася, што аналіз гэтага біяхімічнага паказчыка вельмі важны для ацэнкі рызыкі развіцця паталогіі касцявой тканкі, што пацвердзілі даследчыкі на Расійскім кангрэсе па астэапарозе, астэаартрыце і іншых метабалічных захворваннях шкілета ў гэтым годзе.
На мяжы парадоксу
Кацярына плануе ўдзел яшчэ ў многіх праектах, асабліва па тэме фармакагенетыкі, узаемасувязі біяхімічных і генетычных даных. І, вядома ж, прадоўжыць больш дэталёвыя і глыбокія даследаванні генетыкі астэапарозу. Малады вучоны адзначае: наша краіна валодае вялікім інтэлектуальным патэнцыялам. А таму цяпер вельмі важна зацікаўліваць і ўключаць у навуку моладзь.
- У чалавека, які ідзе ў навуку, павінна быць развіта крытычнае мысленне. Важна ўмець глядзець на прадметы з розных бакоў. Многія прарыўныя навуковыя адкрыцці адбываюцца на нечаканых паваротах думкі, на мяжы парадоксу або перагляду прывычных уяўленняў пра аб'ект, - рэзюмавала Кацярына Кобец. - Калі выбралі навуку, не варта чакаць матэрыяльнага дастатку: часцей за ўсё спецыялістаў у гэту сферы прыводзіць патрабаванне душы. І, вядома ж, як і ўсюды, тут важна любіць сваю работу, таму што ёю гарыш.
Незвычайнае хобі
Кацярына праяўляе асаблівыя здольнасці не толькі ў навуцы. Яна выдатна піша алеем, а з нядаўняга часу спрабуе асвоіць і акварэль.
- Для стварэння карцін неабходна натхненне, таму даводзіцца чакаць, калі яно прыйдзе, - жартуе яна. - А вось вязанне, якім таксама захапляюся, не патрабуе музы і для мяне больш падобна на медытацыю. Гэты від рукадзелля - цудоўны адпачынак, асабліва для тых, чыя работа звязана з напружанай разумовай дзейнасцю. Кажуць, што гэта хобі бабуль, але я не згодна: вязанне дапамагае ствараць у доме асаблівую ўтульнасць, пры гэтым захоўваць добры настрой і душэўную раўнавагу. Раней займалася яшчэ і танцамі ў стылі блюз. Ён такі чароўны, ціхі, спакойны, няспешны.
Алена НІКАЛАЕВА,
газета "7 дней".
Праект створаны за кошт сродкаў мэтавага збору на вытворчасць нацыянальнага кантэнту.
-0-
